Δικαστές και Facebook: «Φιλία» μεταξύ δικαστή και διαδίκων σύμφωνα με τη νομολογία των Ανώτατων Δικαστηρίων των ΗΠΑ

Διαβάζουμε ότι έχει απασχολήσει ιδιαιτέρως τις Επιτροπές Δικαστικής Δεοντολογίας κατά πόσο οι κοινωνικές σχέσεις “φιλίας” ενός δικαστή με έναν διάδικο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν υπόνοια μεροληψίας. Σε ορισμένες Πολιτείες  οι Επιτροπές Δικαστικής Δεοντολογίας δέχονται ότι η ύπαρξη “φιλίας” στο Fb του δικαστή με έναν δικηγόρο που εμφανίζεται ενώπιον του αποτελεί επαρκή λόγο για την υποβολή αιτήματος εξαίρεσης/αποχής και σε άλλες Πολιτείες οι αντίστοιχες Επιτροπές Δεοντολογίας δεν συμφωνούν με την πρακτική της εξαίρεσης/αποχής στην περίπτωση που δικαστής και δικηγόρος είναι “φίλοι” στο Fb. Η αιτιολογία των Επιτροπών αυτών στηρίζεται στο ότι το γεγονός και μόνο της διαδικτυακής “φιλίας” δεν μπορεί να αποτελέσει από μόνο του βάσιμο λόγο εξαίρεσης/αποχής, αλλά πρέπει να συνεκτιμάται κατά τη λήψη της απόφασης περί απόρριψης ή αποδοχής της σχετικής αίτησης εξαίρεσης/αποχής.

 

*Το κείμενο αποτελεί την εισήγηση που πραγματοποιήθηκε στο επιμορφωτικό σεμινάριο της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών με θέμα "Προσωπικά Δεδομένα - Δικαιοσύνη, επικοινωνία, ΜΜΕ, Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, από την κ. Χαρίκλεια Ζάχου, Πάρεδρο Ελεγκτικού Συνεδρίου.

“As society evolves, so do the ethical issues that judges sometimes face” Richard Wagner (Chief Justice of Canada) 

A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

i. Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Καθορισμός της έννοιας του Facebook (Fb).

Για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) έχουν δοθεί από την ακαδημαϊκή κοινότητα διάφοροι ορισμοί1. Με τον όρο μέσα κοινωνικής δικτύωσης εννοούμε την κοινωνική διάδραση μεταξύ προσώπων που δημιουργούν, μοιράζονται ή ανταλλάσσουν πληροφορίες και ιδέες μέσα σε εικονικές κοινότητες και δίκτυα. Ενδεικτικά δημοφιλή μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που εξαρτώνται από τεχνολογίες κινητών τηλεφώνων και διαδικτύου2, αποτελούν τα: Facebook3, Twitter4, Instagram5, LinkedIn6, Viber7, Snapchat8, Google+9, Youtube10, Pinterest11, Foursquare12, Flickr13, Tinder14, Blogger15, Badoo16, Tumblr17.

Η λειτουργία του Facebook (στο εξής Fb) δρομολογήθηκε στις 4.2.2004 από τον πρώην φοιτητή του Χάρβαρντ Mark Zuckerberg. Αρχικός σκοπός της εφαρμογής ήταν να συνδέσει όλους τους φοιτητές σε μια κοινότητα. Τρία χρόνια αργότερα, το 2007, το Fb γίνεται προσβάσιμο σε όλους, προσφέροντας την δυνατότητα στους χρήστες να δημιουργούν προφίλ εισάγοντας προσωπικά στοιχεία, να κάνουν “φίλους” με τους οποίους μοιράζονται διάφορα σχόλια, πληροφορίες ή φωτογραφίες18 και ανταλλάσσουν μηνύματα, να δημιουργούν ομάδες κοινού ενδιαφέροντος, να παίζουν online παιχνίδια, να κάνουν “like” και να γράφουν στον “τοίχο” των φίλων τους19. Σήμερα το Fb αποτελεί την δημοφιλέστερη ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης παγκοσμίως με πάνω από 2.41 εκατομμύρια ενεργούς χρήστες μηνιαίως20, ενώ κατέχει την 2η θέση δημοτικότητας ιστοσελίδων μετά τις μηχανές αναζήτησης.

ii. Χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ειδικότερα του Fb από δικαστές. Πλεονεκτήματα και ανακύπτοντες κίνδυνοι.

Τη σημερινή εποχή είναι εμφανές ότι ο ρόλος του δικαστή έχει αλλάξει ριζικά21. Γίνεται πλέον δεκτό ότι ο δικαστής δεν πρέπει να απομονώνεται από την κοινωνία22, αλλά αντίθετα πρέπει να προσπαθεί να απονείμει δικαιοσύνη έχοντας αυξημένη κοινωνική ευαισθησία23 και κατανοώντας τις ιδιαιτερότητες της κοινωνίας. Σε αυτό το πλαίσιο, που οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης καταλαμβάνουν ολοένα και μεγαλύτερο μέρος της κοινωνικής ζωής, της επικοινωνίας και της διάδοσης πληροφοριών, κρίσιμο ζήτημα δεν αποτελεί μόνο αν οι δικαστές πρέπει να χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (καθώς πληθώρα δικαστών24, ειδικά στις ΗΠΑ25, κάνει χρήση αυτών και ειδικά του Fb), αλλά ποια χρήση είναι η πλέον ενδεδειγμένη26.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους ένας δικαστής θα επέλεγε να κάνει χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά του Fb, όπως η ανάγκη επικοινωνίας με γνωστούς και φίλους από το σχολείο, τη νομική σχολή ή ακόμα και τη σχολή δικαστών, με μέλη της οικογένειας του ή φίλους του που βρίσκονται στο εξωτερικό, η επίβλεψη της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τα ανήλικα παιδιά του27. Ειδικά στις ΗΠΑ, που σε αρκετές Πολιτείες οι δικαστές εκλέγονται28, η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης γίνεται, πέραν των ανωτέρω, και για επαγγελματικούς λόγους, δηλαδή για την προώθηση της εκστρατείας εκλογής τους29. Σε κάθε περίπτωση, οι δικαστές δύνανται να χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως έκφανση του δικαιώματος ελευθερίας της έκφρασης και σεβασμού της ιδιωτικής τους ζωής (άρθρα 10 και 8 της ΕΣΔΑ αντίστοιχα).

Τα βασικότερα χαρακτηριστικά των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, και ιδίως του Fb, είναι ότι είναι: α) δημόσια, υπό την έννοια ότι δεν υπάρχει ιδιωτικότητα30, β) άμεσα31, υπό την έννοια ότι όταν δημοσιεύονται σχόλια αυτά εμφανίζονται σε πραγματικό χρόνο και όλοι μπορούν να τα δουν και γ) μόνιμα32, δηλαδή ακόμα κι αν διαγράψει ο χρήστης σχόλια, φωτογραφίες ή συνδέσεις (hyperlinks) δεν υπάρχει εγγύηση ότι αυτά δεν έχουν αντιγραφεί προηγουμένως33. Επίσης, είναι εύκολο να διαδοθούν πληροφορίες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης χωρίς την άδεια του χρήστη34, ενώ τρίτοι μπορούν εύκολα να υποβάλλουν σχόλια στη σελίδα του35.

Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ενέχει πληθώρα κινδύνων όπως: έκθεση σε παρενόχληση, αλίευση προσωπικών δεδομένων (phishing), εκβιασμό. Ειδικά δε για έναν δικαστικό λειτουργό υπάρχει ο περαιτέρω κίνδυνος υπονόμευσης της εικόνας του είτε ατομικά είτε ως μέλους του δικαστικού σώματος με τη δημοσιοποίηση, ειδικά στο Fb, σχολίων, ετικετών (tags), φωτογραφιών κ.λπ., καθώς, όπως ήδη σημειώθηκε, οι ως άνω πληροφορίες είναι εύκολα προσβάσιμες. Δεδομένου δε ότι εξαιτίας των τεχνολογικών εξελίξεων ό,τι αναρτάται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι μόνιμο, καθώς μπορεί να ανακτηθεί, να κυκλοφορήσει και να διαμοιραστεί ανά πάσα στιγμή ακόμα και μετά τη διαγραφή του36, οι δικαστές πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί κατά τη δημοσίευση προσωπικών πληροφοριών όπως τοποθεσία, αριθμοί τηλεφώνων, οικογενειακές σχέσεις, φωτογραφίες και λοιπά στοιχεία που ενδέχεται να τους εκθέσουν σε κινδύνους.

Β. ΚΥΡΙΩΣ ΜΕΡΟΣ

i. Νομοθετικό πλαίσιο στις ΗΠΑ (Κώδικας Δεοντολογίας και Γνωμοδότηση του Αμερικανικού Δικηγορικού Συλλόγου- 462/21.2.2013 “Judges' Use of Electronic Social Networking Media”).

Δεδομένου ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργήθηκαν και εδραιώθηκαν κατά κύριο λόγο στις ΗΠΑ είναι αναμενόμενο εκεί να έχουν εγερθεί και αντιμετωπιστεί ζητήματα που αφορούν στη χρήση τους από τους δικαστές37. Στο σημείο αυτό θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί για ακόμα μία φορά ότι η πλειοψηφία των Αμερικανών δικαστών εκλέγεται38.

Στη δεκαετία του 1920, ο δικαστής Kenesaw Mountain Landis του Επαρχιακού Δικαστηρίου των ΗΠΑ της Βόρειας Επαρχίας του Ιλλινόι κατέλαβε και μια δεύτερη θέση ως Επίτροπος Επαγγελματικού Μπέιζμπολ, προκειμένου να αποκτήσει ένα επιπλέον εισόδημα39. Ως Επίτροπος, ο Landis έκρινε υποθέσεις δωροδοκίας ομάδων και παικτών. Κάποιοι δικηγόροι ισχυρίστηκαν ότι δημιουργήθηκαν ηθικά ζητήματα, επειδή ο Landis υπηρετούσε και στις δύο θέσεις αλλά δεν υπήρχε κάποιος ρητός απαγορευτικός κανόνας. Αποτέλεσμα τούτου ήταν ο Αμερικανικός Δικηγορικός Σύλλογος να θεσπίσει το 1924 κανόνες ηθικής συμπεριφοράς (Canons for Judicial Ethics)40. Οι εν λόγω κανόνες τροποποιήθηκαν και αποτέλεσαν το 1972 τον Κώδικα Δικαστικής Δεοντολογίας (Model Code of Judicial Conduct)41. Βέβαια, κάθε Πολιτεία έχει θεσπίσει το δικό της Κώδικα Δικαστικής Δεοντολογίας όμως, οι αρχές που θέτει ως άνω Κώδικας χρησιμοποιούνται προκειμένου να καθοριστούν οι κατευθυντήριες γραμμές ως προς τους κανόνες συμπεριφοράς των δικαστών. Περαιτέρω, ο Κώδικας Συμπεριφοράς των Αμερικανών Δικαστών (Code of Conduct for United States Judges), που εγκρίθηκε στις 5 Απριλίου 1973, όπως ισχύει, περιλαμβάνει κανόνες δεοντολογίας για τους ομοσπονδιακούς δικαστές, παρέχοντας καθοδήγηση σχετικά με την εκπλήρωση των καθηκόντων τους και τη συμμετοχή τους σε διάφορες δραστηριότητες42.

Καταρχάς, σύμφωνα με τον Κώδικα Δικαστικής Δεοντολογίας οι δικαστές δεν πρέπει να σχολιάζουν εκκρεμείς υποθέσεις43, ούτε να εμπλέκονται σε μονομερείς επικοινωνίες (ex parte communications)44. Επίσης, δε πρέπει να διενεργούν ιδιωτικές έρευνες για εκκρεμείς υποθέσεις τους45, ενώ πρέπει να είναι ιδιαίτεροι προσεκτικοί στις αναρτήσεις και δημοσιεύσεις τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης46. Ο κανόνας 2.11 του Κώδικα Δικαστικής Δεοντολογίας47 προσδιορίζει τις καταστάσεις κατά τις οποίες οι δικαστές πρέπει να εξαιρούνται/απέχουν, καθόσον η αμεροληψία τους μπορεί ευλόγως να αμφισβητηθεί48 -συμπεριλαμβανομένων κυρίως των περιπτώσεων οικογενειακών και προσωπικών σχέσεων. Πάντως, η απαρίθμηση των αναφερόμενων στο άρθρο αυτό περιπτώσεων εξαίρεσης/αποχής είναι ενδεικτική. Έχει δε κριθεί ότι η ύπαρξη στενής φιλίας αποτελεί λόγο εξαίρεσης/αποχής49.

H γνωμοδότηση 462/21.2.2013 του Αμερικάνικου Δικηγορικού Συλλόγου με τίτλο “Χρήση των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους δικαστές” αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στην προσπάθεια να ρυθμιστούν ομοιόμορφα κι ενιαία τα ζητήματα που αφορούν στην χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους δικαστές. Καταρχάς, η γνωμοδότηση τάσσεται υπέρ της χρήσης τους από τους δικαστές, αναγνωρίζοντας ότι αποτελούν ένα καθημερινό κομμάτι μιας παγκόσμιας κουλτούρας (“has become an everyday part of worldwide culture”50). Σύμφωνα δε με τη γνωμοδότηση ο δικαστής μπορεί να συμμετέχει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά, όπως συμβαίνει με όλες τις κοινωνικές σχέσεις και επαφές, πρέπει να συμμορφώνεται με τις σχετικές διατάξεις του Κώδικα Δικαστικής Δεοντολογίας και να αποφεύγει οποιαδήποτε συμπεριφορά που τυχόν υπονομεύει την ανεξαρτησία, την ακεραιότητα ή την αμεροληψία του51. Aν οι δικαστές προβούν σε ορθή χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δεν τίθενται σε κίνδυνο η αμεροληψία τους περισσότερο από τη χρήση των παραδοσιακών και λιγότερο δημόσιων μέσων όπως το τηλέφωνο και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. Στη γνωμοδότηση τονίζεται, επιπλέον, η σημασία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στις εκστρατείες εκλογής των δικαστών, προειδοποιώντας τους παράλληλα για τους εγκυμονούντες ηθικούς κινδύνους. Επιπλέον, υπενθυμίζεται στους δικαστές ότι λόγω της ιδιότητας τους πρέπει να αναμένουν ότι οι κοινωνικές επαφές τους, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που πραγματοποιούνται με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποτελούν αντικείμενο δημόσιου ελέγχου. Για αυτό το λόγο, άλλωστε, και πρέπει να ενεργούν κατά τρόπο που να προάγουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στην ανεξαρτησία, στην ακεραιότητα και στην αμεροληψία του δικαστικού σώματος, αποφεύγοντας όχι μόνο οποιαδήποτε παρατυπία αλλά ακόμα και οποιαδήποτε υπόνοια παρατυπίας. Επομένως, πρέπει να αποφεύγουν την ανάρμοστη έκθεση της επαγγελματικής και της προσωπικής ζωής τους και να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με ποιους συνδέονται και τι μοιράζονται, ενώ δεν πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι τα σχόλια που αποστέλλονται σε έναν ιστότοπο είναι πιθανό να μην παραμείνουν στον κύκλο των συνδέσεων τους.

Πέρα από τις ως άνω επισημάνσεις κοινής λογικής σχετικά με τις αλληλεπιδράσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η γνωμοδότηση καταδεικνύει ότι τόσο στην περίπτωση αυτή όσο και στην περίπτωση των παραδοσιακών τρόπων επικοινωνίας εγείρονται ζητήματα σχετικά με τις μονομερείς επικοινωνίες, την ανεξάρτητη έρευνα και την υπόνοια μεροληψίας του δικαστή, προειδοποιώντας τους δικαστές να μη σχετίζονται με πρόσωπα ή καταστάσεις που μπορεί να δημιουργήσουν υπόνοια μεροληψίας και εφιστώντας την προσοχή τους ως προς την αποφυγή καταστάσεων που μπορεί να ερμηνευθούν ως μονομερείς επικοινωνίες σε εκκρεμείς υποθέσεις και ως προς τη χρήση οποιουδήποτε ιστότοπου μέσων κοινωνικής δικτύωσης για τη λήψη πληροφοριών σχετικά με εκκρεμείς υποθέσεις τους52. Επίσης, τονίζεται ότι ο δικαστής πρέπει να αποφεύγει να σχολιάζει μια εκκρεμούσα ή επικείμενη υπόθεση σε οποιοδήποτε δικαστήριο.

Περαιτέρω, επισημαίνεται ότι δικαστές μπορούν να είναι φίλοι στο Fb με δικηγόρους που εμφανίζονται ενώπιον τους, αλλά όταν ένας δικαστής γνωρίζει ότι συνδέται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με έναν διάδικο, μάρτυρα ή δικηγόρο, που εμφανίζεται ενώπιον του, πρέπει ν’ αξιολογεί αν η συγκεκριμένη σχέση μπορεί να απαιτεί τη γνωστοποίηση της ή την υποβολή αίτησης εξαίρεσης/αποχής του. Πάντως, η εν λόγω γνωμοδότηση έχει χαρακτηριστεί νεφελώδης ως προς τα ζητήματα εξαίρεσης/αποχής των δικαστών, αποτυγχάνοντας να παράσχει σαφή καθοδήγηση ως προς το τι συνιστά εύλογη (reasonable) συμπεριφορά ως προς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης53.

ii. “Φιλία” στο Fb δικαστών με δικηγόρους και διαδίκους.

Τη σημερινή εποχή δεν είναι απίθανο ένας διάδικος ή ένας δικηγόρος να ερευνήσει το Fb προκειμένου να αναζητήσει πληροφορίες για το δικαστή που θα δικάσει υπόθεση του. Σε μια τέτοια περίπτωση είναι πιθανό να διαπιστώσει ότι ο δικαστής είναι “φίλος” με τον αντίδικο δικηγόρο. Τι συμβαίνει λοιπόν στην εν λόγω περίπτωση? Ως απάντηση μπορεί να υιοθετηθεί η φράση που χρησιμοποιείται για τις σχέσεις στο Fb “it’s complicated”54.

Καταρχάς, παρόλο που δεν υπάρχει κάποιος ρητός κανόνας δεοντολογίας που να απαγορεύει στους δικαστές να σχετίζονται κοινωνικά με τους δικηγόρους, ο δικαστής θα πρέπει να τηρεί τις αρχές της αντικειμενικότητας και αμεροληψίας55. Η έννοια της “φιλίας” στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά στο Fb, έχει απασχολήσει τόσο τη θεωρία56 όσο και τις οικείες Επιτροπές Δικαστικής Δεοντολογίας διαφόρων Πολιτειών57. Η γνωμοδότηση της Επιτροπής Δεοντολογίας στην Πολιτεία του Οχάιο αποδίδει τον προβληματισμό και την αμφισημία της έννοιας του “φίλου” στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εύστοχα και γλαφυρά: “A rose is a rose is a rose. A friend is a friend is a friend? Not necessarily. A social network ‘friend’ may or may not be a friend in the traditional sense of the word”58. Σύμφωνα δε με πρόσφατη γνωμοδότηση του Αμερικάνικου Δικηγορικού Συλλόγου59:“Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που αποτελούν απλώς μια μορφή επικοινωνίας, χρησιμοποιούν ορολογία διαφορετική από αυτή που χρησιμοποιείται στην παρούσα γνώμη. Η αλληλεπίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν υποδεικνύει αφ' εαυτής ότι πρόκειται για τον ίδιο τύπο σχέσεων που οι συμμετέχοντες έχουν μεταξύ τους είτε γενικά είτε για σκοπούς της παρούσας γνώμης. Για παράδειγμα, το Fb χρησιμοποιεί τον όρο "φίλος", αλλά πρόκειται για έναν τίτλο που χρησιμοποιείται σε αυτό το πλαίσιο. Ένας δικαστής θα μπορούσε να έχει στο Fb “φίλους” ή άλλες επαφές με τους οποίους να είναι απλά γνωστός ή φίλος ή να βρίσκεται σε στενή προσωπική σχέση”60.

Στις ΗΠΑ παρατηρούνται δύο τάσεις όσον αφορά στην υποβολή ή/και την αποδοχή αιτημάτων φιλίας από δικηγόρους προς δικαστές, οι οποίοι εκδικάζουν υποθέσεις τους. Οι Επιτροπές Δικαστικής Δεοντολογίας των Πολιτειών61 Φλόριντα, Κονέντικατ, Μασαχουσέτη και Οκλαχόμα συμβουλεύουν τους δικαστές να μην υποβάλλουν ή να αποδέχονται αιτήματα διαδικτυακής “φιλίας” με δικηγόρους υποθέσεις των οποίων εκδικάζουν62. Η Επιτροπή Δικαστικής Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Φλόριντα δέχθηκε ότι δεδομένου ότι οι “φίλοι” ενός δικαστή μπορούν να δουν ποιοι είναι οι λοιποί “φίλοι” του, η διαδικασία επιλογής κάποιων δικηγόρων ως “φίλων” και η απόρριψη κάποιων άλλων υπονοεί ή επιτρέπει να υπονοηθεί ότι οι “φίλοι” έχουν δυνατότητα να επηρεάσουν το δικαστή63. Η ως άνω Επιτροπή δέχθηκε ότι παρόλο που το ότι ένας δικηγόρος είναι καταχωρημένος ως “φίλος” του δικαστή δεν σημαίνει ότι ο εν λόγω δικηγόρος είναι πράγματι σε θέση να επηρεάσει το δικαστή, η εν λόγω “φιλία” δημιουργεί εύλογες υπόνοιες μεροληψίας του δικαστή και για το λόγο αυτό απαγορεύεται από τον Κώδικα Δεοντολογίας. Δεδομένου δε ότι πολλοί απ' όσους θα δουν το λογαριασμό του δικαστή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν γνωρίζουν τους κανόνες του Κώδικα Δεοντολογίας, η Επιτροπή επισημαίνει ότι η δοκιμασία “δεν είναιεάν ο δικαστής σκοπεύει να μεταφέρει την εντύπωση ότι ένα άλλο πρόσωπο είναι σε θέση να τον επηρεάσει αλλά μάλλον αν το μήνυμα, όπως φαίνεται από τον παραλήπτη, μεταφέρει αυτή την εντύπωση”. Η εν λόγω γνωμοδότηση, που έλαβε ευρεία δημοσιότητα και σχολιάστηκε εκτενώς, δυσαρέστησε αρκετούς δικαστές της Φλόριντα, πολλοί εκ των οποίων πρότειναν διάφορες άλλους τρόπους, ώστε να αποφευχθεί η ως άνω εντύπωση. Ειδικότερα, προτάθηκε η υιοθέτηση αποδοχής όλων των αιτημάτων φιλίας όλων των δικηγόρων που υπέβαλλαν σχετικά αιτήματα ή όλων των προσώπων που ο εν λόγω δικαστής γνώριζε ή με τους οποίους είχε κοινούς φίλους. Επίσης, προτάθηκε να δηλώνει ο κάθε δικαστής στη σελίδα του προφίλ του ότι “φίλος” σημαίνει ότι το άτομο είναι απλός γνωστός του κι όχι “φίλος” του με την παραδοσιακή έννοια του όρου, ή άλλως να ανακοινώνει ότι ο όρος “φίλος” κατά την κρίση του χρησιμοποιείται με εσφαλμένη έννοια και δεν σημαίνει ότι το άτομο βρίσκεται σε οποιαδήποτε θέση να τον επηρεάσει σε κάθε περίπτωση. Οι εν λόγω προτάσεις απορρίφθηκαν κατά πλειοψηφία και η Επιτροπή υιοθέτησε την αρχική της γνώμη64, απαντώντας στην μεν πρώτη πρόταση ότι η αποδοχή από τον δικαστή όλων των αιτημάτων φιλίας δεν θα αποσοβούσε τον ως άνω κίνδυνο, καθώς θα υπήρχε πάντα μια ομάδα “εκλεκτών” δικηγόρων, οι οποίοι θα είχαν την ιδιότητα του “φίλου”, σε αντίθεση με κάποιους άλλους που δε συμμετέχουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή που δεν υπέβαλαν αίτημα φιλίας, στη δε δεύτερη πρόταση ότι δεν υπήρχε καμία διαβεβαίωση ότι κάποιος που θα έβλεπε το λογαριασμό του δικαστή θα πρόσεχε την εν λόγω δήλωση ακόμα κι αν αυτή ήταν μόνιμη και βρισκόταν σε περίοπτη θέση. Στην περίπτωση δε που διάβαζε την εν λόγω δήλωση, αυτή από μόνη της δεν παρίσταται ικανή να θεραπεύσει τυχόν εντύπωση ότι οι “φίλοι” δικηγόροι του δικαστή έχουν τη δυνατότητα να τον επηρεάσουν. Υιοθετώντας το σκεπτικό της ως άνω Επιτροπής η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Οκλαχόμα65 τόνισε, περαιτέρω, ότι εφόσον η ύπαρξη διαδικτυακής “φιλίας” σημαίνει ότι το εν λόγω πρόσωπο βρίσκεται πράγματι σε ιδιαίτερη θέση, είναι ανούσιο αν πραγματικά δημιουργείται αυτή η εντύπωση. Η Eπιτροπή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι “η εμπιστοσύνη του κοινού στην αμεροληψία του δικαστή και στην ορθή λειτουργία του δικαστικού συστήματος είναι τόσο σημαντική που καθιστά επιτακτική την επιφυλακή όταν η κατάσταση ενέχει κινδύνους”. Η Επιτροπή Δεοντολογίας της Πολιτείας της Μασαχουσέτης αρχικά έκανε δεκτό ότι ο δικαστής δεν θα πρέπει να υποβάλει ή να αποδεχθεί αίτημα “φιλίας” από οποιονδήποτε δικηγόρο, που θα εμφανιστεί, λογικά, ενώπιόν του66. Η Επιτροπή αναγνώρισε ότι πρόκειται για περίπλοκο ζήτημα, δεδομένου ότι ο βαθμός κατά τον οποίο η “φιλία” του Fb υποδηλώνει γνήσια προσωπική σχέση ποικίλλει ευρέως. Ωστόσο, σημείωσε ότι οι “φίλοι” στο Fb μπορούν, για παράδειγμα, να αποκτήσουν προσωπικές πληροφορίες σχετικά με τον δικαστή (π.χ. εορτασμός οικογενειακού γεγονότος, προορισμός διακοπών κ.λπ.), που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι έχουν πρόσβαση στον δικαστή. Κατόπιν των παραδοχών αυτών, η Επιτροπή κάλεσε τους δικαστές να αναθεωρήσουν τις σχέσεις “φιλίας” τους στο Fb και να μη δεχθούν, πλέον, αντίστοιχα αιτήματα από δικηγόρους που είναι πιθανό να εμφανιστούν ενώπιον τους. Στη συνέχεια, όμως, με την γνωμοδότηση 2018-0367 έγινε δεκτό ότι εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του δικαστή να αποφασίσει αν θα αποκαλύψει ότι ήταν “φίλος” με έναν δικηγόρο, που εμφανίζεται ενώπιον του, εξετάζοντας τη φύση της διαδικτυακής φιλίας, καθώς και την ύπαρξη οποιασδήποτε άλλης σχέσης τους και τις προσωπικές πληροφορίες που έχει δημοσιεύσει ο δικαστής στο διαδίκτυο, οι οποίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν υπόνοιες μεροληψίας. Η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία του Μιζούρι δεν διατύπωσε ρητά την άποψη ότι οι δικαστές δε θα πρέπει να δέχονται ή να υποβάλλουν αιτήματα “φιλίας” σε δικηγόρους που εμφανίζονται ενώπιον τους, αλλά πρότεινε, υπό την έννοια των βέλτιστων πρακτικών, να περιορίσουν οι δικαστές τους “φίλους” τους σε εκείνους για τους οποίους θα υπέβαλαν αίτημα εξαίρεσης σε περίπτωση που εμφανιστούν ενώπιον του68.

Η άλλη τάση που επικρατεί σε διάφορες Πολιτείες των ΗΠΑ είναι η αναγνώριση της δυνατότητας υποβολής ή αποδοχής αιτήματος “φιλίας” από δικηγόρο. Στις Πολιτείες Καλιφόρνια, Κεντάκι, Μέριλαντ, Νέο Μεξικό, Νέα Υόρκη, Οχάιο και Γιούτα έγινε δεκτό ότι το αν ένας δικαστής μπορεί να συνδεθεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με έναν δικηγόρο που εμφανίζεται ενώπιον του, εξαρτάται από τη φύση της συγκεκριμένης σχέσης. Σύμφωνα με τις θέσεις των οικείων Επιτροπών κρίσιμο στοιχείο για την υπόνοια μεροληψίας είναι η διάκριση της έννοια της “φιλίας” στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από τις λοιπές εκφάνσεις της στην καθημερινή ζωή. Σύμφωνα με Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία του Οχάιο, μια διαδικτυακή φιλία μπορεί να έχει ή να μην έχει την έννοια της φιλίας με την παραδοσιακή έννοια του όρου69. Ομοίως, η οικεία Επιτροπή στην Πολιτεία της Γιούτα επεσήμανε ότι η ύπαρξη “φιλίας” σε μια ιστοσελίδα δεν αποδεικνύει άνευ ετέρου ότι πρόκειται για φιλία με τη συνήθη έννοια του όρου. Πολλοί χρήστες του Fb έχουν εκατοντάδες ή και χιλιάδες “φίλους”. Το αν κάποιος είναι πραγματικά φίλος εξαρτάται από τη συχνότητα και την ουσία της επαφής και όχι από μια ονομασία που δίνεται σε έναν ιστότοπο70. Η δε έννοια της “φιλίας” στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να γίνεται στο πλαίσιο ότι το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιούνται τακτικά από την πλειονότητα των πολιτών71. Η αντίστοιχη Επιτροπή στην Πολιτεία του Κεντάκι συμφώνησε ότι ο προσδιορισμός του “φίλου” σε έναν ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης δεν υποδηλώνει αυτομάτως το βαθμό ή την ένταση της σχέσης ενός δικαστή με το συγκεκριμένο άτομο, προσθέτοντας ότι οι όροι “φίλος” (friend), “οπαδός” (fan) και “ακόλουθος” (follower) χρησιμοποιούνται στο διαδίκτυο διαφορετικά από τη συνηθισμένη έννοια τους72. Ομοίως, η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία του Νέου Μεξικού διευκρίνισε ότι εξαιτίας της συνεχώς αυξανόμενης χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, το γεγονός και μόνο ότι ένας δικαστής και ένας δικηγόρος, που μπορεί να εμφανίζεται ενώπιον του, συνδέονται με κάποιο τρόπο σε έναν ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης δεν δημιουργεί από μόνο του την εντύπωση ότι ο δικηγόρος έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει τον δικαστή73. Ομοίως, κατά την ως άνω Επιτροπή, οι διαδικτυακές “φιλίες” θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζονται οι λοιπές φιλίες. Η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία του Μέριλαντ σημείωσε ότι οι περισσότεροι δικαστές έγιναν δικαστές μετά από χρόνια δικηγορίας με αποτέλεσμα να έχουν δημιουργήσει προσωπικές σχέσεις με άλλους δικηγόρους και δεν είναι υποχρεωμένοι ούτε αναμένεται όταν γίνουν δικαστές να αποξενωθούν από τις εν λόγω σχέσεις τους74. Σύμφωνα με την Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτείας της Νέας Υόρκης η “φιλία” στο διαδίκτυο δεν διαφέρει από την προσθήκη πληροφοριών επαφής στο καρνέ ενός δικαστή ή το χαιρετισμό σε ένα δημόσιο χώρο. Επομένως, δεν υπάρχει τίποτα per se ανήθικο στην επικοινωνία που πραγματοποιείται μέσω της τεχνολογίας, όπως με ένα κινητό τηλέφωνο ή μέσω μιας ιστοσελίδας στο διαδίκτυο75. Ομοίως, η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Καλιφόρνια δέχθηκε ότι η φύση της αλληλεπίδρασης πρέπει να διέπει την ανάλυση, όχι το μέσο στο οποίο πραγματοποιείται και αρνήθηκε να θέσει έναν κανόνα per se που απαγορεύει όλες τις αλληλεπιδράσεις στα κοινωνικά δίκτυα με δικηγόρους που μπορεί να εμφανίζονται ενώπιον ενός δικαστή76. Η ίδια Επιτροπή, πάντως, προειδοποίησε ότι η πιθανότητα ενός δικαστή να προβεί σε απαγορευτικές μονομερείς επικοινωνίες παρίσταται πολύ μεγαλύτερη όταν αυτός σχετίζεται διαδικτυακά με δικηγόρους που μπορεί να εμφανίζονται στο δικαστήριο. Η ως άνω Επιτροπή προσδιόρισε τέσσερις παράγοντες που πρέπει να λάβει υπόψη του ο δικαστής κατά τη λήψη της απόφασης του υποβολής ή αποδοχής αιτήματος “φιλίας” από έναν δικηγόρο: i) τη φύση της σελίδας κοινωνικής δικτύωσης, ii) τον αριθμό των “φίλων” του, iii) την πρακτική που ακολουθεί ως προς την επιλογή του ποιον θα κάνει “φίλο” και iv) πόσο τακτικά ο εν λόγω δικηγόρος εμφανίζεται ενώπιόν του77. Η Επιτροπή εξήγησε ότι όσο πιο προσωπική είναι η σελίδα, με αποτέλεσμα να είναι μικρός ο αριθμός των “φίλων”, τόσο πιο επιλεκτικός πρέπει να είναι ο δικαστής, όταν αποφασίζει ποιον θα αποδεχθεί ως “φίλο”, καθόσον όσο πιο συχνά εμφανίζεται ο δικηγόρος ενώπιον του τόσο πιο εύκολα θα δημιουργηθεί η εντύπωση ότι είναι σε θέση να τον επηρεάσει. Αντίστροφα, είναι πιθανότερο να γίνει πιο εύκολο αποδεκτός ως “φίλος” δικηγόρος, εάν η σελίδα του δικαστή είναι λιγότερο προσωπική. Ενδεικτικά, η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Καλιφόρνια εφάρμοσε τα ως άνω κριτήρια σε δύο περιπτώσεις. Ειδικότερα επεσήμανε ότι όταν πρόκειται για έναν πρώην συμφοιτητή του δικαστή, που δεν είναι στενός του φίλος και εμφανίζεται περιστασιακά ενώπιον του, αυτός δεν πρέπει να επιτρέπεται να είναι διαδικτυακός “φίλος” του δικαστή στην περίπτωση που ο δικαστής χρησιμοποιεί την εν λόγω σελίδα για την ενημέρωση της οικογένειας και των φίλων του για τις εξωδικαστικές του δραστηριότητες. Επίσης στην περίπτωση που ο δικαστής είναι μέλος της επιτροπής του τοπικού δικηγορικού συλλόγου και μέλος της τοπικής ένωσης του δικαστηρίου, μπορεί να έχει “φίλους” δικηγόρους που εμφανίζονται ενώπιον του σε έναν ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης που χρησιμοποιεί μόνο για να επικοινωνήσει μαζί τους και να συζητήσουν θέματα που σχετίζονται με τη νομική κοινότητα και το επάγγελμα. Παρόλο που η ως άνω Επιτροπή δέχθηκε ότι ένας δικαστής μπορεί να συνδέεται σε έναν ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης με έναν δικηγόρο που μπορεί να εμφανιστεί ενώπιον του, σημείωσε ότι ένας δικαστής θα πρέπει να σταματήσει να είναι φίλος (unfriend78) με έναν δικηγόρο που εμφανίζεται πραγματικά σε μια υπόθεση ενώπιον του. Ωστόσο, η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Φλόριντα επέκρινε την προσέγγιση αυτή δεχόμενη ότι κατ' αυτόν τον τρόπο απαιτείται από έναν δικαστή να εγκρίνει, να διαγράφει και να επανεγκρίνει συνεχώς τους δικηγόρους ως “φίλους” σύμφωνα με τις ανατεθείσες σε αυτόν υποθέσεις79. Σύμφωνα με την ίδια Επιτροπή παρά το γεγονός ότι οι δικαστές δεν μπορούν να είναι “φίλοι” με δικηγόρους που εμφανίζονται ενώπιον τους, ο δικαστής θα μπορούσε να είναι “φίλος” με κάποιον δικηγόρο που δεν εμφανίζεται ενώπιον του είτε επειδή δεν ασκεί το επάγγελμα στην έδρα του δικαστή είτε επειδή ο δικαστής τον έχει κατονομάσει, έτσι ώστε να μην του ανατεθούν υποθέσεις του80. Η Επιτροπή, επίσης, σημείωσε ότι ο δικαστής δεν υποχρεούται να “αποσυνδέσει” (unfriend) όλους τους δικηγόρους με τους οποίους συμμετέχει σε κοινές ομάδες π.χ. μια ομάδα γονέων μαθητών λυκείου ακόμη και αν οι εν λόγω δικηγόροι εμφανίζονται ενώπιον του. Η διάκριση, σύμφωνα με την Επιτροπή, πρέπει να στηρίζεται στο αν ο δικαστής άσκησε ή όχι ρόλο στην επιλογή των δικηγόρων που συμμετέχουν στη συγκεκριμένη ομάδα και, ως εκ τούτου, η εντύπωση που δημιουργείται δεν είναι ότι ο δικηγόρος βρίσκεται σε θέση να τον επηρεάσει αλλά ότι δικαστής και δικηγόρος έχουν για παράδειγμα τα παιδιά τους στο ίδιο μουσικό συγκρότημα81.

Περαιτέρω, πολλές Επιτροπές Δεοντολογίας επιτρέπουν την “φιλία” δικαστών και δικαστικών υπαλλήλων82. Η θέση αυτή, ωστόσο, διαφέρει ως προς το ζήτημα της “φιλίας” μεταξύ δικαστών και οργάνων επιβολής του νόμου ή παρόμοιων συμμετεχόντων στις δικαστικές διαδικασίες. Η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία του Κεντάκι δέχθηκε ότι ένας δικαστής μπορεί να συμμετάσχει σε μια ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης με διάφορα πρόσωπα που εμφανίζονται ενώπιον του, όπως κοινωνικοί λειτουργοί ή/και αξιωματούχοι του νόμου83. Αντίθετα, οι Επιτροπές Δεοντολογίας στις Πολιτείες Κονέκτικατ, Μασαχουσέτη και Οκλαχόμα δέχθηκαν ότι ο δικαστής δεν θα πρέπει είναι “φίλος” με άτομα που εμφανίζονται τακτικά ενώπιον του, όπως το προσωπικό επιβολής του νόμου, οι κοινωνικοί λειτουργοί και οι διάδικοι84.

iii. Λόγοι εξαίρεσης/αποχής85.

Έχει απασχολήσει ιδιαιτέρως τις Επιτροπές Δικαστικής Δεοντολογίας κατά πόσο οι κοινωνικές σχέσεις “φιλίας” ενός δικαστή με έναν διάδικο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν υπόνοια μεροληψίας. Σε ορισμένες Πολιτείες (Καλιφόρνια, Κολοράντο, Κονέκτικατ και Οκλαχόμα) οι Επιτροπές Δικαστικής Δεοντολογίας δέχονται ότι η ύπαρξη “φιλίας” στο Fb του δικαστή με έναν δικηγόρο που εμφανίζεται ενώπιον του αποτελεί επαρκή λόγο για την υποβολή αιτήματος εξαίρεσης/αποχής86. Σε άλλες Πολιτείες (Αριζόνα, Κεντάκι, Μέριλαντ, Μιζούρι, Νέο Μεξικό, Νέα Υόρκη, Οχάιο, Νότια Καρολίνα και Γιούτα) οι αντίστοιχες Επιτροπές Δεοντολογίας δεν συμφωνούν με την πρακτική της εξαίρεσης/αποχής στην περίπτωση που δικαστής και δικηγόρος είναι “φίλοι” στο Fb87. Η αιτιολογία των Επιτροπών αυτών στηρίζεται στο ότι το γεγονός και μόνο της διαδικτυακής “φιλίας” δεν μπορεί να αποτελέσει από μόνο του βάσιμο λόγο εξαίρεσης/αποχής, αλλά πρέπει να συνεκτιμάται κατά τη λήψη της απόφασης περί απόρριψης ή αποδοχής της σχετικής αίτησης εξαίρεσης/αποχής.

Ειδικότερα, έχει γίνει δεκτό ότι η υποβολή αιτήματος εξαίρεσης/αποχής δεν είναι αναγκαία σε κάθε περίπτωση που ο δικηγόρος με τον οποίο ο δικαστής συνδέεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εμφανίζεται ενώπιον του, αλλά αυτή ακριβώς τη σχέση θα πρέπει να εξετάσει ο δικαστής προκειμένου να αποφασίσει εάν η αμεροληψία του μπορεί εύλογα να αμφισβητηθεί. Ειδικότερα, η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Αριζόνα έκανε δεκτό ότι δεν υπάρχει υποχρέωση υποβολής αιτήματος εξαίρεσης/αποχής per se σε περιπτώσεις όπου ο διάδικος ή δικηγόρος είναι “φίλος” ή έχει παρόμοιο καθεστώς με δικαστή, αλλά θα πρέπει να εξετάζεται ανά περίπτωση αν υπάρχουν τέτοια γεγονότα και περιστάσεις που θα δικαιολογούσαν την εξαίρεση/αποχή του δικαστή88. Η Επιτροπή προειδοποίησε ότι αν μια συγκεκριμένη σχέση απαιτεί συχνά την υποβολή αιτήματος εξαίρεσης/αποχής, ο δικαστής θα πρέπει να επαναπροσδιορίσει κατά πόσον η συνέχιση της παρίσταται αρμόζουσα89. Περαιτέρω, η αντίστοιχη Επιτροπή στην Πολιτεία της Μασαχουσέτης, η οποία έχει συμβουλεύσει τους δικαστές να μην διατηρούν “φιλία” με δικηγόρους που μπορεί να εμφανιστούν ενώπιον τους, έκανε δεκτό ότι δεν πρέπει να εξαιρεθεί ο δικαστής όταν “παρά τις προσπάθειες του (...) απροσδόκητα, ένας δικηγόρος με τον οποίο ο δικαστής είναι “φίλος” στο Fb εμφανίζεται ενώπιον του”90. Ο ίδιος κανόνας θα πρέπει να εφαρμόζεται και όταν πρόκειται για σχέση δικαστή με κάποιον συμμετέχοντα στη δίκη91. Δεδομένου δε ότι η εξαίρεση δεν επέρχεται αυτομάτως, ο δικαστής θα πρέπει να εξετάσει εάν η εν λόγω σχέση του στο διαδίκτυο – μόνη της ή σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες - εγείρει εύλογες αμφιβολίες ως προς την αμεροληψία του. Κριτήρια που πρέπει να ληφθούν υπόψη δύναται να αποτελέσουν: i) η συχνότητα των επαφών και των επικοινωνιών του δικαστή με το εν λόγω πρόσωπο, ii) η ουσία των επαφών, iii) η φύση της σελίδας κοινωνικής δικτύωσης (αν είναι προσωπική ή επαγγελματική), iv) ο αριθμός των “φίλων” του δικαστή, v) η ακολουθούμενη από τον δικαστή πρακτική κατά την υποβολή ή αποδοχή αιτημάτων “φιλίας” (με άλλα λόγια, αν ο δικαστής είναι επιλεκτικός κατά τη λήψη της σχετικής απόφασης του) και vi) αν ο δικαστής και το εν λόγω πρόσωπο έχουν συχνές, προσωπικές επαφές στην πραγματική ζωή, κι όχι μόνο διαδικτυακά (on-line)92. Επομένως, εάν ο δικαστής διατηρεί ένα προφίλ κατά κύριο λόγο με προσωπικές δραστηριότητες, οι συνδέσεις του είναι κυρίως οικογενειακοί και προσωπικοί φίλοι, φαίνεται ότι η επιλογή των “φίλων” γίνεται επιλεκτικά και επομένως η αμεροληψία του δικαστή πιθανότατα να είναι εύλογα αμφισβητήσιμη και η εξαίρεση είναι πιθανότερο να απαιτείται, όταν αυτός ο “φίλος” εμφανιστεί ενώπιον του. Αντίθετα, αν η σελίδα επικεντρώνεται περισσότερο στις επαγγελματικές δραστηριότητες του, ο δικαστής έχει μεγάλο αριθμό “φίλων”, οι οποίο είναι κατά κύριο λόγο επαγγελματικοί γνωστοί του, αν επιτρέπει σε όλους να ακολουθήσουν τη σελίδα και αν ο δικαστής και ο “φίλος” αλληλοεπιδρούν μόνο στο δικαστήριο ή στις συνεδριάσεις των δικηγόρων, τότε η αμεροληψία του δικαστή δεν είναι πιθανό να αμφισβητηθεί και δεν θα πρέπει να εγείρονται ζητήματα εξαίρεσης του.

iv. Νομολογία Ανωτάτων Δικαστηρίων ΗΠΑ:

H νομολογία επί του ως άνω ζητήματος, πέραν των ως άνω γνωμοδοτήσεων των Επιτροπών Δεοντολογίας, είναι πολύ πρόσφατη93. Κρίσιμες δε είναι οι εξής υποθέσεις94:

1. Law Offices of Herssein & Herssein, P.A. v. United Services Automobile Association, 271 So. 3d 889 (Fla. 2018)95

Σύμφωνα με τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης μια δικηγορική εταιρεία της Φλόριντα μήνυσε πρώην πελάτη της (εταιρεία) για παραβίαση σύμβασης και απάτη. Η εν λόγω εταιρεία με την επωνυμία United Services Automobile Association προσέλαβε έναν πρώην δικαστή για να την εκπροσωπήσει στη δίκη. Η δικηγορική εταιρεία κατέθεσε αίτηση εξαίρεσης του δικαστή της έδρας με την αιτιολογία ότι τυγχάνει “φίλος” στο Fb με τον πρώην δικαστή/δικηγόρο της εταιρείας. Βασικό επιχείρημα της δικηγορικής εταιρείας ήταν ότι έχει βάσιμες υπόνοιες ότι δεν θα τύχει δίκαιης και αμερόληπτης δίκης. Η εν λόγω ένσταση απορρίφθηκε και η δικηγορική εταιρεία άσκησε έφεση στο Εφετείο της Τρίτης Περιφέρειας της Φλόριντα. Το Εφετείο ακολούθησε την απόφαση του Εφετείου της Πέμπτης Περιφέρειας (Chace v. Loisel) κρίνοντας ότι η ύπαρξη “φιλίας” στο Fb δεν αποτελεί αυτόματα λόγο εξαίρεσης του δικαστή καθόσον: i) μερικοί άνθρωποι έχουν χιλιάδες φίλους στο Fb, ii) τα μέλη του Fb δεν μπορούν να ανακαλέσουν κάθε άτομο που έχουν αποδεχτεί ως φίλο και iii) στο Fb οι “φίλοι” επιλέγονται με βάση την “τεχνολογία εξόρυξης δεδομένων” (data mining) του Fb και όχι με βάση προσωπικές αλληλεπιδράσεις. Λόγω αντίθετης προηγούμενης νομολογίας96 η υπόθεση εισήχθη στο Ανώτατο Δικαστήριο της Φλόριντα.

Με την απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου, που εκδόθηκε στις 15 Νοεμβρίου 2018, κρίθηκε με οριακή πλειοψηφία (4-3) ότι δεν αποτελεί λόγο εξαίρεσης/αποχής ενός δικαστή το γεγονός και μόνο ότι είναι “φίλος” σε έναν ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης με έναν από τους δικηγόρους της υπόθεσης97. Στην περίπτωση αυτή η πλειοψηφία δέχθηκε ότι η απλή ύπαρξη μιας τέτοιου είδους σχέσης δεν δύναται να επιβάλει a priori την εξαίρεση/αποχή του δικαστή, αλλά κάτι τέτοιο θα πρέπει να κρίνεται ad hoc ανάλογα με τις περιστάσεις. Σύμφωνα με τον δικαστή Charles Canady, συντάκτη της πλειοψηφίας: “ένας φίλος του Facebook μπορεί ή όχι να είναι φίλος με την παραδοσιακή έννοια της λέξης. Αλλά η φιλία του Facebook δεν είναι - ως κατηγορηματική υπόθεση - το λειτουργικό ισοδύναμο μιας παραδοσιακής φιλίας. Μεταξύ των φίλων του Facebook δεν σημαίνει ότι υπάρχει μια “στενή ή οικεία σχέση”.98 Ο δικαστής Jorge Labarga, που υιοθέτησε επίσης την άποψη της πλειοψηφίας, θέλοντας να αποτρέψει τους δικαστές να συμμετέχουν στον Fb, επεσήμανε ότι η διαδικτυακή “φιλία” δικαστών και δικηγόρων προκαλεί πολλά προβλήματα. Σύμφωνα με τη μειοψηφία, η οποία συντάχθηκε από την δικαστή Barbara Joan Pariente99, έγινε μεν δεκτό ότι η φιλία στο Fb δεν θα πρέπει να συσχετίζεται με τη φιλία στην πραγματική ζωή, όμως “τα ανωτέρω απέδειξαν ότι η εμπλοκή ενός δικαστή με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι γεμάτη κινδύνους ως προς την εμπιστοσύνη στην ικανότητα του δικαστή να είναι ουδέτερος”, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι κοινωνικές σχέσεις “φιλίας” μεταξύ δικαστών και δικηγόρων, που εμφανίζονται στην αίθουσα του δικαστηρίου, δεν θα πρέπει να επιτρέπονται.

Η εν λόγω απόφαση είναι σημαντική, δεδομένου ότι κατά το παρελθόν τα Δικαστήρια στην Πολιτεία της Φλόριντα είχαν ασχοληθεί με την δυνατότητα “φιλίας” στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μεταξύ ενός δικαστή και ενός δικηγόρου ή ενός δυνητικού μάρτυρα. Ειδικότερα, σύμφωνα με την ως άνω αναφερθείσα γνωμοδότηση 2009-20 της οικείας Επιτροπής Δεοντολογίας είχε γίνει δεκτό ότι απαγορεύεται στους δικαστές η προσθήκη δικηγόρων ως “φίλων” στο Fb, επειδή η όλη διαδικασία επιλογής και επικοινωνίας δημιουργεί την εντύπωση επηρεασμού του δικαστή100. Το 2010, παρά την άποψη της μειοψηφίας ότι η γνώμη του 2009 πρέπει να αντιστραφεί, η Επιτροπή την επικύρωσε101. Το 2012, το Εφετείο της Τέταρτης Περιφέρειας της Φλόριντα έκρινε ότι ήταν αναγκαία η εξαίρεση του δικαστή στην περίπτωση που αυτός ήταν “φίλος” στο Fb με τον εισαγγελέα/κατήγορο102. Ωστόσο, το 2014, το Εφετείο της Πέμπτης Περιφέρειας της Φλόριντα αμφισβήτησε το ως άνω σκεπτικό της απόφασης Domville103, δεχόμενο ότι η “φιλία” στο Fb από μόνη της δεν σημαίνει την ύπαρξη στενής σχέσης - ειδικά στις μικρότερες κοινότητες όπου όλοι γνωρίζονται μεταξύ τους, καθόσον κατ' αυτόν τον τρόπο θα απαιτείτο αίτηση εξαίρεσης/αποχής σε όλες τις περιπτώσεις απλής γνωριμίας ενός των διαδίκων με το δικαστή. Επιπλέον, το Εφετείο επεσήμανε ότι μια τέτοια προϋπόθεση θα ήταν ανεφάρμοστη και περιττή. Πάντως, το Δικαστήριο επιβεβαίωσε ότι πρέπει να εξαιρεθεί ο δικαστής που υποβάλει αίτημα “φιλίας” στο Fb σε διάδικο ενώ εκκρεμεί η υπόθεση.

2. Miller v. Carroll (In re B.J.M.), 2019 WI App 10, 386 Wis. 2d 267, 925 N.W.2d 580104

Η εν λόγω υπόθεση αφορά σε διαφωνία περί πατρότητας και διατροφής ανήλικου τέκνου. Ο πατέρας δεν γνώριζε ότι ο δικαστής της έδρας είχε αποδεχθεί αίτημα “φιλίας” στο Fb από τη μητέρα μετά την ακροαματική διαδικασία αλλά πριν την έκδοση της απόφασης. Η εκδοθείσα απόφαση ήταν εν τέλει υπέρ της μητέρας. Ο επιτηρητής του τέκνου (guardian ad litem of the child) βλέποντας δημοσίευση (post) της μητέρας στο Fb σχετικά με τη δικαστική απόφαση διεξήγαγε έρευνα και ανακάλυψε ότι η μητέρα και ο δικαστής ήταν “φίλοι” στο Fb. Κατόπιν, ο επιτηρητής ενημέρωσε το δικηγόρο του πατέρα, με αποτέλεσμα να κατατεθεί αίτημα επανεξέτασης της υπόθεσης ενώπιον διαφορετικού δικαστή, διότι “η σύνδεση του [δικαστή] στο Facebook με τη [μητέρα] ενώ εκκρεμούσε η έκδοση απόφασης αποτελεί ένδειξη μεροληψίας”. Ο δικαστής της υπόθεσης απέρριψε την αίτηση θεωρώντας ότι δεν ήταν υποκειμενικά μεροληπτικός, διότι είχε ήδη αποφασίσει πριν αποδεχθεί το αίτημα φιλίας της μητέρας παρόλο που δεν είχε ακόμη δημοσιεύσει την απόφαση του. Ο πατέρας απευθύνθηκε στο Εφετείο του Ουισκόνσιν (Wisconsin), το οποίο ομόφωνα αντέστρεψε την ως άνω κρίση.

Ειδικότερα, το δικαστήριο αναγνώρισε τεκμήριο υπέρ του δικαστή ότι ενεργεί δίκαια, αμερόληπτα και χωρίς προκατάληψη. Αλλά σύμφωνα με τη νομοθεσία του Wisconsin αυτό το τεκμήριο μπορεί να ανατραπεί με εφαρμογή δύο διαφορετικών κριτηρίων: ενός αντικειμενικού και ενός υποκειμενικού. Το δικαστήριο δέχθηκε ότι το αντικειμενικό κριτήριο μπορεί να υπάρχει σε δύο περιπτώσεις: α) όταν υπάρχει πράγματι μεροληψία ή β) όταν αντικειμενικά στοιχεία αποδεικνύουν ότι ένας δικαστής αντιμετωπίζει μεροληπτικά ένα διάδικο μέρος. Ο πατέρας υποστήριξε επιτυχώς ότι η “η εν προκειμένω υπόνοια μεροληψίας καθιερώνει μεροληψία”. Το δικαστήριο διαπίστωσε ότι υπάρχει αντικειμενικά μεροληψία όταν ένας μέσος λογικός άνθρωπος θα μπορούσε να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο μέσος δικαστής δεν μπορεί να εξασφαλίσει την απαιτούμενη εντύπωση αμεροληψίας υπό τις δεδομένες συνθήκες ή με διαφορετική διατύπωση, όταν τα πραγματικά περιστατικά μιας υπόθεσης αποκαλύπτουν μεγάλο κίνδυνο πραγματικής μεροληψίας, το τεκμήριο της αμεροληψίας ανατρέπεται και διαπιστώνεται παραβίαση. Το δικαστήριο δεν εξέτασε εάν θα πρέπει να αναγνωρίσει ότι η ύπαρξη “φιλίας” στο Fb μεταξύ ενός δικαστή και ενός διαδίκου αρκεί αφ’ εαυτής για να εξαιρεθεί ο δικαστής, εφόσον κάτι τέτοιο δεν ήταν εν προκειμένω αναγκαίο. Κατά την άποψη του δικαστηρίου η ύπαρξη μεροληψίας ήταν εμφανής, δεδομένου ότι η ίδια η συμπεριφορά του δικαστή δημιούργησε υπόνοια μεροληψίας. Ειδικότερα, σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης: “ο δικαστής μπορεί να συμμετάσχει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά όπως και σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις και επαφές, ένας δικαστής πρέπει (...) να αποφύγει κάθε συμπεριφορά που θα υπονομεύει την ανεξαρτησία, την ακεραιότητα ή την αμεροληψία του”. Κρίσιμο ήταν κατά το δικαστήριο, εν προκειμένω, το γεγονός ότι η ύπαρξη της “φιλίας” έλαβε χώρα πριν ο δικαστής γράψει και δημοσιεύσει την απόφασή του, καθόσον στην περίπτωση αυτή ο μέσος λογικός άνθρωπος αμφισβητεί την αμεροληψία του παρά το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος δικαστής είχε χιλιάδες “φίλους” στο Fb. Επίσης, το δικαστήριο σημείωσε ότι ο δικαστής και η μητέρα δεν είχαν αποκαλύψει την ύπαρξη της “φιλίας” τους σε οποιοδήποτε από τα άλλα εμπλεκόμενα στην υπόθεση μέρη και επεσήμανε το γεγονός ότι το αίτημα “φιλίας” έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια εκδίκασης της διαφοράς κατά την οποία απαγορεύονται οι μονομερείς επικοινωνίες. Το δικαστήριο διαπίστωσε ότι η συμπεριφορά του δικαστή ήρθε σε αντίθεση με διάφορους κανόνες ηθικής συμπεριφορά, οι οποίοι τονίζουν την σημασία και αναγκαιότητα ενός ανεξάρτητου και αμερόληπτου δικαστικού σώματος.

3. Γνωμοδοτήσεις και πειθαρχικές αποφάσεις.

Με την Γνωμοδότηση 2017-24 της Επιτροπής Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Φλόριντα105 έγινε δεκτό ότι υποψήφιος δικαστής δεν μπορεί να δημιουργήσει σελίδα στο Fb στην οποία να ζητάει από τους πολίτες να υπογράψουν ώστε να μη χρειαστεί να καταβάλει το κατά νόμο απαιτούμενο παράβολο, αλλά μια επιτροπή θα μπορούσε να πράξει τούτο εφόσον καθίσταται σαφές ότι η σελίδα στο Fb δεν τηρείται από τον υποψήφιο δικαστή προσωπικά. Επίσης, με την Γνωμοδότηση 2017-3106 της Επιτροπής Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης έγινε δεκτό ότι δικαστής που λαμβάνει διαδικτυακό μήνυμα από πρώτο βαθμού συγγενή του θύματος με περιεχόμενο σχετικό με την υπόθεση, πρέπει να αποκαλύψει την ex parte επικοινωνία σε όλα τα μέρη, αλλά δεν απαιτείται η εξαίρεση του, καθώς είναι στην κρίση του η υποβολή σχετικού αιτήματος.

Περαιτέρω, έχουν επιβληθεί πειθαρχικές ποινές σε δικαστές για διάφορα σχόλια και αναρτήσεις τους στο Fb107. Ενδεικτικά η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Αριζόνα επέπληξε δικαστή που έκανε υποτιμητικό σχόλιο στη σελίδα του στο Fb για πρώην διάδικο αν και δεν τον κατονόμασε ρητά108, του ζήτησε δε να αφαιρέσει την πλήρη ανάρτηση από τη σελίδα του. Η Πειθαρχική Επιτροπή στην Πολιτεία της Καλιφόρνια109 κατηγόρησε δημόσια πρώην Επίτροπο και του απαγόρευσε να δεχθεί οποιαδήποτε δικαστική θέση εντός της Πολιτείας, διότι στην δημόσια σελίδα του στο Fb είχε αναρτήσεις με τις οποίες εξέφραζε την αντίθεση του στους μουσουλμάνους, στους μετανάστες, στους γάμους ομοφυλοφίλων, αντιρρήσεις για την προεδρική υποψηφιότητα της Χίλαρι Κλίντον, κατηγορίες εναντίον του Προέδρου Μπαράκ Ομπάμα και γενικότερα επεδείκνυε έλλειψη σεβασμού στο ομοσπονδιακό σύστημα δικαιοσύνης και περιφρόνηση προς τους άπορους110. Tο Ανώτατο Δικαστήριο της Φλόριντα απέρριψε την υποψηφιότητα δικαστή για δηλώσεις του στο Fb, με τις οποίες υπονοούσε ότι ο αντίπαλός του δεν ήταν ικανός για δικαστικό αξίωμα επειδή ήταν ποινικολόγος111. Η πειθαρχική επιτροπή στην Πολιτεία στη Νεβάδα επέπληξε δημοσίως πρώην δικαστή για ανάρτηση πλαστής φωτογραφίας (photoshopped picture) του ίδιου και ενός ηθοποιού στην σελίδα της εκστρατείας του στο Fb, καθόσον προσπάθησε να παραπλανήσει το κοινό ότι ο Dwayne “the Rock” Johnson υποστήριζε την επανεκλογή του112. H Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης προειδοποίησε δικαστή, ο οποίος όμως δεν είχε την ιδιότητα του δικηγόρου, διότι εισήλθε σε ξένο ακίνητο χωρίς άδεια, φωτογράφισε το ακίνητο και ανάρτησε τις φωτογραφίες στο Fb με αρνητικά σχόλια για τον ιδιοκτήτη, ο δικαστής δεν απέσυρε αμέσως τη σχετική ανάρτηση παρά σχετικές διαβεβαιώσεις του προς την Επιτροπή113. Η Επιτροπή Δεοντολογίας στην Πολιτεία του Τέξας επέπληξε δικαστή, διότι ανάρτησε διαφημιστικές εκστρατείες για άλλους υποψηφίους στη σελίδα του στο Fb και συμμετείχε ενεργά (sitting in the campaign tent) στην εκστρατεία τριών υποψηφίων κατά τη διάρκεια των εκλογών114. H ίδια Επιτροπή επέπληξε δικαστή που ανάρτησε memes τα οποία ενθάρρυναν την εξολόθρευση των μουσουλμάνων, ενώ ήταν εναντίον των φιλελευθέρων115. Επίσης, η ίδια Επιτροπή προειδοποίησε δημόσια δικαστή διότι διοργάνωσε σχολική προμήθεια χρησιμοποιώντας το προσωπικό του δικαστηρίου και διαφήμισε αυτό στο Fb, ζητώντας δωρεές με ανάρτηση του στο Fb116. Με βάση τα ευρήματα και τις συστάσεις της Επιτροπής Δεοντολογίας, το Ανώτατο Δικαστήριο της Γιούτα έπαυσε προσωρινά δικαστή για έξι μήνες χωρίς αμοιβή, διότι εκτός από τα άλλα παραπτώματα του, ανάρτησε δημοσίευση στο Fb για τον τότε προεδρικό υποψήφιο Donald Trump με το εξής περιεχόμενο: “Is the fact that the IRS has audited you almost every year when your peers hardly ever or never have been, something to be proud of? What does that say (...) about your business practices?”117.

v. Διεθνείς Τάσεις.

Στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Δικτύου Δικαστικής Ακεραιότητας118 (Global Judicial Integrity Network), που έχει δημιουργηθεί στους κόλπους των Ηνωμένων Εθνών και έχει ως σκοπό την ενδυνάμωση της δικαστικής ακεραιότητας και την πρόληψη φαινομένων διαφθοράς εντός του δικαστικού συστήματος, τον Απρίλιο του 2018 δικαστές από όλο τον κόσμο υιοθέτησαν διακήρυξη για τη δικαστική ακεραιότητα (Declaration on Judicial Integrity)119, αναγνωρίζοντας ότι η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί προτεραιότητα του δικτύου. Μέσα σε αυτό το πνεύμα, το ως άνω Δίκτυο Δικαστικής Ακεραιότητας σκοπεύει να υιοθετήσει ένα σύνολο διεθνών, μη δεσμευτικών, κατευθυντήριων γραμμών, που αφενός μεν θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τα δικαστικά όργανα αφετέρου δε θα ενημερώσουν τους δικαστές σχετικά με τους κινδύνους και τα πλεονεκτήματα χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Στο πλαίσιο αυτής της πρωτοβουλίας το Γραφείο του ΟΗΕ για τον Έλεγχο των Ναρκωτικών και την Πρόληψη του Εγκλήματος (UNODC) φιλοξένησε μια συνάντηση της Ομάδας Εμπειρογνωμόνων στην Έδρα των Ηνωμένων Εθνών στη Βιέννη, τον Νοέμβριο του 2018120 ξεκινώντας μια παγκόσμια έρευνα121 που σκοπό είχε να καθορίσει στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι δικαστές όταν χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Κατόπιν, συντάχθηκε μια πρόταση κατευθυντήριων γραμμών όσον αφορά τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους δικαστές, η οποία βασίστηκε σε εθνικά πρότυπα και πρακτικές συμπεριλαμβανομένων και των αρχών δικαστικής δεοντολογίας της Μπανγκαλόρ (Bangalore Principles of Judicial Conduct122). Ένα τελικό σχέδιο των κατευθυντήριων γραμμών αναμένεται να παρουσιαστεί στην επόμενη σύνοδο υψηλού επιπέδου του δικτύου, η οποία προγραμματίζεται να πραγματοποιηθεί στις 18-19 Νοεμβρίου 2019 στη Ντόχα του Κατάρ.

Ειδικότερα, σύμφωνα με την ως άνω πρόταση μη δεσμευτικών κατευθυντήριων γραμμών για την ιδιωτική χρήση των μέσων από τους δικαστικούς λειτουργούς, όσον αφορά στις σχέσεις, φιλίες και επαφές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διατυπώθηκαν τα εξής (βλ. σκ. 24-30): i) όλες οι επαφές επιτρέπονται εφόσον κατά την κοινή πείρα δεν δύνανται να επηρεάσουν τη δικανική κρίση, πρέπει πάντως να αποφεύγονται οι επαφές που ενδέχεται να επηρεάσουν αρνητικά την εικόνα της δικαστικής εξουσίας, ii) απαιτείται ιδιαίτερη επιμέλεια και προσοχή κατά την επιλογή ή διατήρηση των διαδικτυακών “φίλων”, ωστόσο η έννοια του “φίλου” δεν είναι απαραιτήτως η ίδια με αυτή που ισχύει στην καθημερινή ζωή, iii) πρέπει να αποφεύγεται η επικοινωνία με δικηγόρους και διαδίκους ή άλλους παράγοντες της δίκης σε εκκρεμείς υποθέσεις, iv) ο δικαστής πρέπει να είναι προσεκτικός κατά την επιλογή των επαφών του, αν και μόνο η δυνατότητα εμπλοκής κάποιου σε μια μελλοντική υπόθεση δεν δύναται να αποτελέσει επαρκές λόγο απόρριψης αιτήματος “φιλίας”. Σε περίπτωση που υπάρχει κίνδυνος να δημιουργηθεί η εντύπωση παραβίασης της αρχής της αμεροληψίας ο δικαστής πρέπει να υποβάλλει αίτημα εξαίρεσης/αποχής, v) οι έμμεσες συνδέσεις (όπως η συμμετοχή στην ίδια ομάδα/κοινότητα/ομάδα φίλων) δεν πρέπει να έχουν την ίδια βαρύτητα με την άμεση επαφή με κάποιον.

Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι οι δικαστές δεν πρέπει να αποκόπτονται από την κοινωνία και επομένως δύνανται να κάνουν χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, περιφρουρώντας όμως, την ακεραιότητα και αμεροληψία τους και τηρώντας τις αναγκαίες αποστάσεις από δικηγόρους και διαδίκους. Κατά συνέπεια, η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους δικαστές πρέπει να γίνεται με υπευθυνότητα και εφόσον αυτοί είναι πλήρως ενήμεροι και γνώστες των κινδύνων που δημιουργούνται εξ αυτών, δεδομένου ότι κακή χρήση δύναται να οδηγήσει σε καταστάσεις υπόνοιας μεροληψίας ή αθέμιτων πιέσεων και επιρροών.

Περαιτέρω, σε διεθνές επίπεδο παράλληλα με την υιοθέτηση μη δεσμευτικών κατευθυντήριων γραμμών, κάθε δικαστήριο πρέπει να εφαρμόσει πρακτικά και συστηματικά τις ως άνω οδηγίες. Δεδομένου δε ότι οι εξελίξεις της τεχνολογίας είναι ραγδαίες, τα ως άνω πρότυπα και κατευθυντήριες γραμμές πρέπει να αναπροσαρμόζονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, ενώ αναγκαία καθίσταται και η συνεχής εκπαίδευση των δικαστών σχετικά με τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης με φυλλάδια, σεμινάρια, on line μαθήματα κ.λπ. Το δε περιεχόμενο της κατάρτισης πρέπει να καλύπτει και τεχνολογικές πτυχές, όπως ρυθμίσεις προστασίας της ιδιωτικότητας στις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ρυθμίσεις για το προφίλ, ζητήματα προσωπικών δεδομένων αλλά και ενημέρωση του συγγενικού περιβάλλοντος των δικαστών σχετικά με τους κινδύνους χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

πηγή:lawspot.gr